Mede door het onderzoek dat hoogleraar inflammatory bowel disease Bas Oldenburg van het UMC Utrecht leidt, komen de oorzaken van chronische darmontsteking (IBD) steeds beter in beeld en kunnen patiënten steeds vaker een behandeling op maat krijgen. Op 20 juni 2022 hield hij zijn oratie getiteld “Ontrafeling van het IBD-enigma”.

In zijn oratie-lezing gaat Bas Oldenburg in op de ontwikkelingen in de diagnose, behandeling, onderzoek en onderwijs rond chronische ontstekingen van het maag-darmkanaal, zoals colitis ulcerosa en de ziekte van Crohn. Mensen met deze ziekten, ook bekend als inflammatory bowel disease (vaak afgekort tot IBD), hebben veel last van buikpijn en diarree. Ook gaat ongeveer 40 procent van hen gebukt onder ernstige vermoeidheid en prikkelbare darm-achtige klachten, ook als de darmontsteking onder controle is.

Deze aandoeningen beter doorgronden

In Nederland lijden bijna 100.000 mensen aan zo’n IBD-systeemziekte: niet alleen de darm raakt ontstoken, maar ook de huid, gewrichten, de ogen, lever en longen kunnen in verschillende combinaties en gradaties betrokken raken. De ziektesymptomen kunnen vaak worden onderdrukt, maar genezing is niet mogelijk. IBD maakt onderdeel uit van een grotere familie, de zogenaamde IMID’s: Immune Mediated Inflammatory Disorders, waartoe bijvoorbeeld ook reumatoïde artritis en psoriasis behoren. “Van oudsher is de interactie tussen de verschillende medische disciplines, zoals de dermatologie, MDL-ziekten en reumatologie, die zich bezig houden met deze ziektebeelden niet optimaal”, zegt Bas Oldenburg in zijn oratie. “Het unieke Utrechtse initiatief om een IMID-polikliniek op te zetten waar vertegenwoordigers van verschillende specialismen aan bijdragen, en de samenvoeging in het UMC Utrecht van een groot aantal laboratoria tot het Center of Translational Immunology biedt kwalitatief hoogstaande zorg en fantastische kansen om deze aandoeningen beter te doorgronden.”

De gaten in de kaas

Naar de oorzaak van IBD is de afgelopen 20 jaar veel onderzoek gedaan, maar het is nog steeds niet bekend waarom de ene persoon ziek wordt en de andere niet. Onderzoekers weten wél dat erfelijke factoren, omgevingsfactoren, afwijkingen van de bacteriesamenstelling in de darm - darmflora of microbioom -  en verstoringen van het afweersysteem een rol kunnen spelen. Volgens Oldenburg laat de ontstaansgeschiedenis van IBD zich het best illustreren volgens het Zwitserse kaas-principe. Hij legt uit: “Het uit meerdere lagen bestaande verdedigingsmechanisme van de darm verschilt per individu en is nooit volledig dekkend: er bestaan altijd kleinere of grotere defecten: de gaten in de kaas. Bij patiënten met aanleg voor zulke aandoeningen zijn de gaten groter of talrijker dan gebruikelijk. Dit resulteert niet altijd in ziekte: pas als om wat voor reden dan ook, de gaten van de verschillende verdedigingsmechanismen opgelijnd zijn en er een uitlokkende factor (‘trigger’) is, kan de ziekte ontstaan.”

Beter behandelen

Het IBD-onderzoek in het UMC Utrecht onder leiding van Bas Oldenburg spitst zich toe op drie hoofdvragen: (1) Waarom krijgt iemand IBD en is dit te voorkómen?, (2) Hoe kunnen we IBD beter behandelen?, en (3) Kunnen we dikke darmkanker – dat vaak voorkomt bij patiënten met IBD – voorkómen? Vele studies door promovendi onder leiding van Bas Oldenburg hebben het afgelopen decennium significant bijgedragen aan een verdere ontrafeling van het IBD-enigma. Een belangrijk voorbeeld hiervan is de TWIN-studie, waarbij onderzocht wordt welke effecten omgevingsfactoren, voeding, veranderingen in het afweersysteem, de darmflora, de functie van het darmslijmvlies, metabolieten en genetische factoren hebben op (het ontstaan van) IBD.

Video van een interview met MDL-arts Bas Oldenburg en arts-onderzoeker Eelco Brand over de TWIN-studie

Ook onderwijs en opleiding belangrijk

Als academicus vindt Oldenburg ook onderwijs en opleiding erg belangrijk, zo stelt hij in zijn oratie: “Naast wetenschappelijk onderzoek beschouw ik het delen van kennis en het aanleren van vaardigheden, dus onderwijs en opleiding, als mijn belangrijkste andere academische taken. Als opleider voor het specialisme MDL-ziekten en als coördinator van een deel van het onderwijs voor tweedejaars geneeskundestudenten kan ik hier met veel plezier mijn bijdrage aan leveren. De positie van het onderwijs is in het UMC Utrecht tot mijn grote genoegen steviger geworden. Er zijn carrièrepaden voor getalenteerde docenten en de waardering voor goed docentschap is toegenomen, hoewel -naar mijn idee- dit nog steeds beter kan.”

Wat is kennis, wat zijn feiten?

Tot slot denkt Bas dat de studie geneeskunde, nu grotendeels een beroepsopleiding, een sterker academische profiel zou moeten krijgen met veel meer ruimte voor wetenschappelijk onderzoek. Ook wetenschapsfilosofie verdient volgens hem een steviger positie in het curriculum. Dit geldt overigens niet alleen voor de studie geneeskunde. Iedere Nederlander dient wat Oldenburg betreft al op de basisschool kennis te nemen van de basisprincipes van de wetenschap en bijvoorbeeld nagedacht te hebben over vragen zoals ‘wat is kennis?”, wat zijn waarheden/feiten?‘. Dit leidt, naar zijn stellige overtuiging, tot beter begrip en draagvlak voor onderzoek, wetenschappelijke nuanceringen en vertalingen van wetenschap naar beleid.

Voor de volledige tekst van de oratie van Bas Oldenburg, klik hier.